Els van Wijngaarden schreef een toegankelijk boek over haar onderzoek naar voltooid leven en de vraag: Hoe gaan we, als individu en als samenleving, om met ouderdom en de dood? De redactie sprak met haar.
Wat heeft u aangezet tot het doen van onderzoek naar Voltooid leven?
In 2010 werd het burgerinitiatief Uit Vrije Wil gelanceerd. Bekende Nederlanders zoals Paul van Vliet, Hedy d’Ancona, Mies Bouwman en Dick Swaab pleitten met verve voor hulp bij zelfdoding als ouderen hun leven voltooid vinden. Het initiatief kreeg ruime steun onder de bevolking, maar opvallend genoeg was er eigenlijk nog helemaal geen (wetenschappelijke) kennis over voltooid leven. Mij intrigeerde de vraag: wat bedoelen mensen eigenlijk als ze zeggen dat hun leven voltooid is? Welke ervaringswereld gaat er schuil achter die uitdrukking? Wat is hier nu eigenlijk het probleem? Inzicht hierin is ongelooflijk belangrijk om zorgvuldig afgestemd beleid te maken: Don’t solve the problem before finding it!
Volgens mij laten de uitkomsten van mijn onderzoek nu zien dat het probleem veel complexer is dan: ‘ik ben er klaar mee’. De uitingen van eenzaamheid, marginalisatie en gevoelens van onnut zijn ook een spiegel, en leggen pijnlijk bloot hoe deze ouderen hun plek in onze samenleving ervaren. Voltooid leven blijkt dan veel meer dan een individuele evaluatie van iemands eigen leven.
Wat heeft u geleerd van de gesprekken met ouderen?
Het heeft mij enorm verrijkt. Het is altijd bijzonder om diepgaand met mensen te spreken. De impact van de eenzaamheid heeft heel veel indruk op me gemaakt. De Britse schrijfster Oliva Laing – die ik ook citeer in mijn boek – schrijft: ‘Eenzaamheid is een hongergevoel dat niet zomaar te stillen is.’ Sterker nog: ‘Het is als honger hebben terwijl iedereen om je heen staat te smikkelen. Je weet dat die ander er is, en ten diepste verlang je naar contact, maar het is onmogelijk om een brug te slaan.’ Dat gevoel herkende ik enorm in de verhalen van de ouderen. Ze wilden nog wel, maar het lukte niet meer. Voltooid leven gaat over het verdriet van de verloren verbinding. Een man zei: ‘Het is alsof ik door een omgekeerde verrekijker kijk, alles raakt steeds meer op afstand.’
Hoe ga je hiermee om? Ik ben het helemaal eens met Ton Jorna die stelt dat je eenzaamheid niet moet bestrijden, maar betreden. Eenzaamheid laat zich niet als probleem oplossen, maar komt alleen tot zijn recht in wederkerig samenzijn, luisteren en (soms) spreken.
Heeft u een boodschap voor de mensen?
Wat mij heel erg trof is dat veel ouderen eigenlijk niet goed over hun existentiële worsteling konden praten met anderen. Praten over het zelfgekozen levenseinde als iets waar je recht op had, was in veel gevallen geen taboe. Soms werd er ook nog met naasten gesproken over de afstemming van het proces, over het hoe en wanneer. Het gesprek bleek echter veel moeilijker te worden op het niveau van emoties en relaties. Zo’n gesprek werd heel vaak vermeden. Terwijl dat het gevoel van eenzaamheid juist versterkt.
Als ik iets zou willen, is dat mensen veel meer over die worsteling – en de daarmee gepaard gaande ambivalenties – met elkaar zouden kunnen praten. Dat die ambivalenties erkend worden om zo ook de fixatie op een zogenaamde eenduidige stervenswens te doorbreken en ruimte te geven aan tegenstrijdige gedachten die vaak naast elkaar bestaan.
Voltooid leven: over leven en willen sterven (2016)